Pewnego razu, wielki książę litewski Giedymin, mieszkający w pierwszej stolicy Litwy – Kierniowie, zdecydował się wyjechać na polowanie do puszczy zalegającej na drugim brzegu rzeki Wilii. Podczas polowania, wśród dębów, dostrzegł pokaźne wzgórze wystające ponad szczyty drzew. Książę zachwycił się nowo odkrytym miejscem i postanowił wybudować tu zamek. W ten sposób na początku XIV wieku pojawiła się pokaźna budowla, a obok zaczęto tworzyć miasto, dzisiaj zwane Stare Troki. Za sprawą Giedymina, stolicę kraju przeniesiono z Kierniowa do Starych Trok.
Warto zaznaczyć, że nazwa Troki pochodzi od słowa trakas, co oznacza „podwyższenie w lesie”. Stara puszcza i las zostały wycięte, ale pamięć o nich przetrwała w nazwie.
Według archeologów, ludzie zamieszkują te okolice od niepamiętnych czasów. Odnaleziono dowody na to, że już w I tysiącleciu przed n.e. obok jeziora istniało duże osiedle, dzisiaj pokryte bagnem. Aby zachować to miejsce, Starym Trokom nadano status rezerwatu. Wykonując wykopy, natrafiono na ciekawe znaleziska z różnych epok: kości zwierzęce, noże, klucze, groty od strzał do kuszy i nie tylko. Znaleziono także zabytkowe nożyczki do manicure. Prawdopodobnie używała ich osnuta legendami żona wielkiego księcia litewskiego Kiejstuta, a matka Witolda Wielkiego – Biruta.
W czasach konfliktów z Krzyżakami liczba zamków w Wielkim Księstwie Litewskim rosła. Zamek w Starych Trokach to jeden z najstarszych zamków murowanych na Litwie – został zbudowany w niezwykle strategicznym miejscu. Grodzisko znajduje się na niedużym wzgórzu otoczonym głęboką fosą. Źródła pisane z XVI wieku wspominają o ciekawym fakcie, że do zamku można było dostać się tylko łodziami. Nawet na późniejszych planach zamku z XIX wieku widać prowadzący do niego most zwodzony.
Zamek w Starych Trokach to dom rodzinny Witolda Wielkiego. Według kronik, w około 1350 roku w rodzinie księcia trockiego Kiejstuta i jego żony – kapłanki Biruty – na świat przyszła jedna z najważniejszych postaci w historii Litwy. Po dziś dzień okres panowania księcia Witolda Wielkiego uważany jest za czas chwały państwa litewskiego, którego tereny sięgały od Morza Bałtyckiego do Morza Czarnego!
Po przeprowadzce do Nowych Trok, władca oddał swój rodzinny zamek w Starych Trokach pod opiekę ojców Benedyktynów. Tak oto powstał pierwszy klasztor na Litwie!
Wzgórze zamkowe w Starych Trokach
Wzgórze zamkowe, posadowione na niewysokiej górze w Starych Trokach, zostało ogłoszone pomnikiem kultury o znaczeniu państwowym. Zamek na półwyspie, wspominany w źródłach pisanych od XIV wieku, należy do zamków typu kasztelowego (zamkniętego). Ze wszystkich stron jest otoczony szeroką na 35-40 metrów i głęboką na 8 metrów fosą. Chronią go 10-metrowe ściany z kamieni polnych.
Od 1316 roku Stare Troki stały się oficjalną stolicą Księstwa Litewskiego na okres 7 lat. Po tym, jak książę Giedymin miał proroczy sen o żelaznym wilku, który we śnie nakazał mu przeniesienie stolicy do Wilna, Stare Troki pozostały tylko stolicą Księstwa trockiego i gminy żmudzkiej. Na tutejszym zamku rezydowali lokalni władcy, którzy zapewniali bezpieczeństwo na zachodniej granicy.
Podczas walk z Zakonem Krzyżackim zamek w Starych Trokach był wielokrotnie atakowany i niszczony. Brzemienny w skutkach był 1391 rok, gdy podczas kolejnego oblężenia przez Krzyżaków zamek został poważnie uszkodzony i więcej go nie odbudowywano. Znaczenie obronne Starych Trok wówczas zmalało.
Około 1410 roku Witold Wielki udzielił schronienia na rodzinnym zamku zakonowi Benedyktynów sprowadzonych z Tyńca (spod Krakowa). Władca wybudował drewniany kościół i wyznaczył zakonnikom dziesiątą część ziem zamkowych oraz dwa jeziora.Klasztor rozwijał się do połowy XIX wieku, a następnie został zamknięty przez administrację Cesarstwa Rosji.
Obecnie na miejscu starego zamku stoi zespół klasztorno-kościelny przebudowany na przełomie XVIII i XIX wieku w stylu neogotyckim. Zbocza góry zamkowej porastają dwustuletnie lipy zasadzone przez zakonników. Obok wzgórza zamkowego przycupnęła wieś stworzona z uliczek Starych Trok, której nadano status rezerwatu architektonicznego.
Trakt Witolda Wielkiego
Miłośnicy historii mogą przejść się traktem wiodącym w kierunku Starych Trok. Wspominając 570 rocznicę śmierci Witolda Wielkiego, dyrekcja Historycznego Parku Narodowego urządziła trakt jego imienia. W ten projekt włączyła się także lokalna społeczność Starych Trok. Trakt zbudowany w 2000 roku to dziewięć przystanków na trasie Troki – Stare Troki, czyli dziewięć kapliczek słupowych symbolizujących ważne wydarzenia w życiu Witolda Wielkiego i jego zasługi. W Internecie albo w punkcie informacji turystycznej można znaleźć mapkę z traktem oraz dokładnie oznaczonymi lokalizacjami kapliczek.
Pierwsza z kapliczek witających gości to kapliczka św. Jerzego ustawiona w 1998 roku. Rzeźba znajduje się na niewielkim wzgórzu, z którego otwiera się widok na zamek na wyspie i Bazylikę w Trokach. Symbolizuje wojowniczość Wielkiego księcia i jego zawzięte i zwycięskie walki. Stąd zaczyna się droga do historycznej stolicy Litwy – Starych Trok. Następna kapliczka św. Kazimierza symbolizuje Witolda Wielkiego – fundatora kościołów i budowniczego zamków. Kapliczka św. Benedykta upamiętnia sprowadzenie zakonu Benedyktynów do Starych Trok.
Kompozycja zatytułowana „Ucieczka do Egiptu” przedstawia dwie postacie jadące konno – to symbol sprowadzenia Karaimów na Litwę: kobieta trzyma koszyk z ogórkami, przypominając nam o fakcie, że te warzywo sprowadzili z dalekiego Krymu na Litwę właśnie oni. Kapliczka św. Katarzyny Aleksandryjskiej symbolizuje starania Witolda, mające na celu wysyłanie młodzieży na studia do zachodniej Europy i wysłanie pierwszego studenta z Litwy, Michała ze Starych Trok, na uniwersytet w Krakowie.
Wjeżdżając do Starych Trok można natknąć się na stojącą tu rzeźbę Kiejstuta i Biruty – rodziców księcia.Obydwoje trzymają w dłoniach koronę królewską, której Witold Wielki ostatecznie się nie doczekał. „Maria Boska Bolesna” to rzeźba symbolizująca smutną śmierć Kiejstuta na zamku w Krewie. Ta kapliczka doczekała się szczególnej uwagi lokalnych mieszkańców: przy niej zasadzono rabatki z kwiatami i często odprawiane są tu modlitwy. Na samym wzgórzu zamkowym stoi rzeźba Maryi z dzieciątkiem Jezus, która symbolizuje czyste macierzyństwo i przywiązanie do ojczyzny.
Ostatnia z kapliczek jest wyposażona w rzeźbę z drewna, która przedstawia siedzącego księcia Witolda. W jednej dłoni trzyma on miecz, a w drugiej symbol Litwy – pogoń.
